पाथीभराको भेटीको लागि सुरु भएको क्युआर प्रविधि विवादको विश्लेषण

ई. वीरेन्द्र श्रेष्ठ
ताप्लेजुङ । पवित्र आस्थाका साक्षात देवि माता पाथीभराको नाममा आधुनिक डिजिटल प्रविधि मार्फत भेटी चढाउने ब्यबस्था भैरहदा सरोकारवालाहरु धेरैको मत बिभाजन भएको पाईएको छ । संसारमा परिवर्तन निरन्तर चलिरहन्छ । सिक्का र नगदको चलनले धेरै वर्षदेखि धार्मिक र सांस्कृतिक परम्परामा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्दै आएको भए पनि, प्रविधिको विकाससँगै मानिसले नयाँ विकल्पहरू अपनाउन थालेका छन् । इतिहासमा सिक्का चलनको भद्दापनले कागजी नोटको जन्म गरायो, र कागजी नोटकै सुधार र डिजिटल विकासले अहिलेको डिजिटल मुद्रा युगको सुरुवात गराएको छ ।

कागजको नोटको चलन सुरु भए सँगै, केही मुलुकका मानिसहरूले यसको विरोध गरेका थिए । प्रारम्भिक उदाहरण चीनको सोङ्ग (क्यलन) वंशकाल हो, जहाँ ११औं शताब्दीमा कागजको नोट जारी गरिएको थियो । सिक्काको भारीले व्यापारीहरूलाई समस्यामा पार्दै आएको कारणले कागजमा आधारित “जियाओजी” नामक नोट निकालिए पनि यसले व्यापक अविश्वास जन्मायो । यो नयाँ कागजी मुद्रा मात्र सरकारी नियन्त्रणमा आएपछि मात्र सर्वस्वीकार्य भयो । तर विरोधको कारण मध्यकालीन समाजमा सिक्काको प्रत्यक्ष धातु मूल्य थियो, जसले गर्दा मानिसहरू कागजको नोटलाई नगदको वास्तविक प्रतिस्थापन मान्न कठिनाइ अनुभव गर्थे ।

यस्तै, १३ औं शताब्दीमा कागजको मुद्रा ल्याएको मंगोल साम्राज्यको शासनमा पनि समस्या देखा प¥यो । मंगोल सम्राट कुब्लाई खानले चीनका साथसाथै पर्शिया लगायत अन्य क्षेत्रमा कागजको मुद्रा “चाओ” जारी गरे । यद्यपि यस प्रकारको नोटमा सुन र चाँदीको ब्याकअप थिएन, जसले गर्दा ती मुद्राहरूको मान घट्दै गएको र मुद्रास्फीतिले अर्थव्यवस्थालाई कमजोर बनाएको थियो ।१७ औं शताब्दीमा स्विडेनले पहिलोपटक कागजको नोट प्रयोग गर्न थालेपछि शुरुवाती समयमा विरोध भएको पाइन्छ । मानिसहरूले सिक्कामा आधारित भौतिक मुद्रा प्रति बढी विश्वास राखेका थिए । उनीहरूले कागजको नोटमा आधारभूत सुरक्षाको कमी महसुस गरे, जसले यसलाई अविश्वसनीय ठानियो । यद्यपि, समयसँगै यो विरोध कमजोर हुँदै गयो, जब मानिसहरूले कागजको मुद्रा उपयोगका सहज पक्षहरू अनुभव गर्न थाले ।

धेरै देशहरू अहिले डिजिटल मुद्रातर्फ अघि बढिरहेका छन्, तर हाम्रो समाजमा केही कारणहरूले गर्दा हामी डिजिटल मुद्रा, जस्तै बिटक्वाइन वा अन्य क्रिप्टोकरेन्सीलाई वैधानिक रूपमा स्वीकार्न कठिनाइ भोगिरहेका छौँ । त्यसैगरी, आज मन्दिरहरूमा नगद भेटी चढाउने परम्परा छ, तर डिजिटल युगमा हामीसँग नगद नहुन सक्छ या पर्याप्त नगद नहुन सक्छ । तर श्रद्धालुहरूले आफ्नो आस्थाको प्रतीकस्वरूप मनचाहे भेटी चढाउन सकून् भन्ने व्यवस्थापन आजको आवश्यकता हो । यही सन्दर्भमा डिजिटल माध्यमले मानिसलाई छिटो र सुविधाजनक तवरले धार्मिक गतिविधिहरूमा सहभागी गराउन सकेको दृष्टान्त हामी सामु छन् ।

मन्दिरमा भेटी चढाउनु हाम्रो आस्था र भक्ति प्रकट गर्ने तरिका हो । भेटी चढाउने परम्परा प्राचीन कालदेखि चली आएको छ, तर यो कुनै मात्रामा सीमित छैन । भेटी चढाउने अवसरलाई अब डिजिटल माध्यमबाट सरल बनाइनु सान्दर्भिक हुन्छ, जसले श्रद्धालुलाई विभिन्न परिस्थितिमा पनि आफ्नो श्रद्धा व्यक्त गर्ने अवसर दिन्छ । आफ्ना आराध्य देवी–देवताप्रति भक्तिपूर्वक भेटी चढाउनु व्यक्ति विशेषको अधिकार र कर्तव्य हो, जसले उसलाई धार्मिक र आस्थासँग बाँधिरहन्छ ।
भगवानको दर्शन भनेको बाहिरी स्वरूप मात्रै होइन, बरु हाम्रो मनको श्रद्धा र भक्ति हो। महाभारतले यो कुरामा धेरै महत्त्वपूर्ण शिक्षा दिन्छ। त्यहाँ भनिएको छ कि परमात्मा हाम्रो मनका भावना, विश्वास, र कर्मसँग अधिक नजिक हुनुहुन्छ ।

महाभारतको एउटा श्लोक यस सम्बन्धमा भन्छ:
“मनसैव पुरा व्याप्तम्, आत्मानं परमात्मनि।
यत् सङ्कल्पं तु वासुदेवस्तेनैव पूज्यते ।।”

अर्थात्, भगवान् केवल बाह्य पूजाले मात्र होइन, हाम्रो मनको सङ्कल्प र श्रद्धाले पूजा गरिन्छ । जब हाम्रो मनले शुद्ध भाव सहित भगवानलाई सम्झन्छ, तब त्यो पूजाको महत्व ठूलो हुन्छ । आजको समयमा पनि भक्तजनले डिजिटल माध्यमबाट आफ्नो श्रद्धा चढाउन सक्छन् र यो भावनात्मक तवरमा समान रूपले मान्य हुन्छ ।
प्रविधिले मानिसको जीवनमा धेरै सकारात्मक परिवर्तन ल्याएको छ । डिजिटल माध्यमले ती व्यक्तिहरूका लागि फाइदा पु¥याएको छ जसलाई कुनै कारणवश मन्दिरमा नगद भेटी चढाउन समस्या हुन्छ । मोबाइल एप्लिकेसन, ई–वालेट, र डिजिटल ट्रान्जेक्सनका माध्यमबाट विभिन्न ठाउँमा दान दिने परम्परा सम्भव बनाईन्छ, जसले भक्तजनहरूको सुविधा र आत्मसम्मान बढाउँछ ।

महाभारतको अर्को श्लोकले भन्छ:
“अभ्युदये परमं ध्येयं, मनसा सर्वदा हि यः।
सत्यं शुद्धं निराकारं, तं पूज्यं परमात्मनम”
अर्थात्, हरेक परिस्थितिमा भक्तिभावका साथ शुद्ध मनले भगवानलाई सम्झिनु नै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो । पूजाको मर्म मनको शुद्ध भावनामा छ, बाह्य साधनमा होइन । डिजिटल माध्यमको सहयोगले भेटी चढाउने प्रक्रियालाई सहज बनाएको छ भने यसले भक्तजनको आस्थामा कुनै कमी ल्याउँदैन । वास्तवमा, यो समकालीन आवश्यकताको प्रतीक हो, जसले विश्वास र प्रविधिको समायोजनलाई सम्भव बनाउँछ ।

धेरै मानिसहरू आफूले चाहेको समयमा भगवानसँग सम्पर्क स्थापित गर्न चाहन्छन् । यो डिजिटल युगमा मोबाइल वा कम्प्युटरको सहयोगले सम्भव छ । यसले चाहेको बखत, आफुलाई बिपद वा कुनै खुसी आईपर्दा मन्दिर नपुगीकनै भगवानलाई श्रद्धा चढाउने, दर्शन गर्ने र आत्मिक शान्ति प्राप्त गर्ने अवसर दिन्छ । भौतिक रूपमा उपस्थिति बिना पनि मानिसले आफ्नो विश्वासलाई जीवित राख्न सक्छ, र आजको युगको यही प्रगति नै आजको आवश्यकता र सार्थकता समेत हो । यसको मतलव तन र मनका साथ भगवानको पाउमा परेर गरिएको श्रद्धा सर्वश्रेष्ठ हो तर मन बेगरको तनले मात्र गरिएको दर्शनको औचित्य नरहने बिषय आफैंमा प्रष्ट छ ।

यहाँहरु धेरैले अनुभुत गर्नु भएको बिषय हुन सक्छ कि ? हामी मध्ये धेरैले आफ्नो आराध्य देवि देवता वा ईश्वरलाई नित्य सम्झिने गर्छौ । जसको कारण हामी खुसी, भाग्यमानी, कर्मशिल बनिरहेको र सफलता पाईरहेको अनुभुती गरिरहेकै छाँै ।
आफुले जे बुझ्यो, जे देखियो त्यो नै अन्तिम सत्य मान्नु र यसैलाई मौलिकता मान्न कति उपयुक्त होला ? जवकी ५ दशक अगाडि सम्म झापा, इलाम देखिनै पैदल हिडेर पाथीभराको दर्शन गर्ने गरिन्थ्यो अब आज त्यो मौलिकता खोज्न कति उपयुुक्त होला?
प्राचीन महाकाव्य महाभारतले व्यक्ति विशेषलाई बाहिरी धनीभन्दा आन्तरिक धनी बन्न प्रेरित गरेको छ ।

धर्म, भक्ति, र आस्थाका लागि बाहिरी साधनाभन्दा आन्तरिक श्रद्धा महत्त्वपूर्ण छ । महाभारतमा भनिएको छ ।
“व्रतानि तपसि तीर्थानि, नायकोक्तं किञ्चित्।
यदीच्छेत् सर्वं परमं, पूज्यं हि परमात्मानम।”

अर्थात्, बाह्य पूजाका विधि, तपस्या, तीर्थयात्रा आदि तबसम्म अधूरा हुन्छन् जबसम्म मनमा भगवानप्रतिको सच्चा श्रद्धा छैन । आज डिजिटल माध्यमले मानिसलाई भौतिक बन्धनमुक्त बनाएर आत्मिक सम्पर्कको स्वतन्त्रता दिएको छ । यो नवीन प्रविधिले व्यक्ति विशेषलाई आफू चाहेको समयमा, आफूले चाहेअनुसार भगवानलाई श्रद्धा अर्पण गर्न स्वतन्त्रता दिएको छ ।
भगवानलाई पूजा गर्ने तरिकामा समयअनुसार बदलाव आवश्यक छ । यसमा बाहिरी ढाँचा मात्रै होइन, आन्तरिक भावना र विश्वासले मुख्य भूमिका खेल्नुपर्छ । डिजिटल भेटी चढाउने माध्यमले श्रद्धालुहरूलाई धार्मिक जिम्मेवारीमा स्वतन्त्रता प्रदान गरेको छ । भक्तजनलाई यो कुरा बुझ्न महत्त्वपूर्ण छ कि पूजा कुनै बन्धनमा बाँधिएको क्रिया होइन । बरु, श्रद्धा र भावना नै पूजा हो ।

यसरी, महाभारतका उपदेश र आजको डिजिटल संसारले हामीलाई सिकाउँछन् कि भगवानप्रतिको भक्तिभावलाई हरेक परिवेशमा आदर गरिनुपर्छ । मानिसको मनको स्वतन्त्रता र श्रद्धा नै प्रमुख हुन् । डिजिटल प्रविधिले धार्मिक आस्थालाई सम्मान गर्दै व्यक्ति विशेषलाई आफ्नो श्रद्धा प्रकट गर्न सहज बनाएको छ । यही प्रवृत्ति समय अनुसारको आवश्यक सान्दर्भिकता हो ।
जय पाथीभरा माता । जय ताप्लेजुङ् । जय देश ।

लेखक इञ्जिनियर तथा गायक वीरेन्द्र श्रेष्ठ पछिल्लो समय आफ्ना लेखहरुहरुमार्फत सामाजिक जागरणकोलागि लागि परिरहनुभएको छ ।