“चोरी” मानसिक असन्तुलनको प्रतिफल

ई. वीरेन्द्र श्रेष्ठ
ताप्लेजुङ । चोरी एउटा पुरानो र गम्भीर सामाजिक अपराधहो, जसले व्यक्तिगत र सामूहिक रूपमा समाजलाई नकारात्मक प्रभाव पार्छ।चोरको संज्ञा लागेको ब्यक्ति हाम्रो समाजमा कति सम्म अपहेलित हुन्छन्, हामी सबैले समाजका दृष्टान्तहरुबाट प्रष्ट भएकै छौं।हाम्रो समाजले चोरीको व्यवहारलाई सामान्यतःआर्थिक आवश्यकता वा व्यक्तिगत लाभका लागि गरिने अपराधको रूपमा मात्र बुझ्ने गरिन्छ। तर, यसलाई केवल भौतिक आवश्यकतासँग मात्र सीमित गर्न सकिँदैन ।

धेरैजसो अवस्थामा, चोरी मानसिक असन्तुलन वा मानसिक कमजोरीको प्रतिफलका रूपमा प्रकट हुने गरेका मानिसका अस्वभाबिक ब्यबहारलाई लिईएको छ । जसरि एउटा ब्यक्ति दुव्र्यसनिमा पुगेर आफुलाई हानी गरिरहेको हुन्छ । आम आवस्यक्ता र चोरी प्रतिको हाम्रो समाजको बुझाइ भन्दा अलि फरक, यस लेखमा, चोरीलाई मानसिक असन्तुलनको रूपमा व्याख्या गर्दै, विभिन्न देशका उदाहरण र दृष्टान्त प्रस्तुत गरिएको छ ।

चोरी र मानसिकअसन्तुलनः
चोरी मानसिक असन्तुलनको संकेतको रूपमा प्रस्तुतहुने विभिन्न कारणहरूमा निम्न बुँदाहरू समावेश छन्ः
१. क्लेप्टोमेनिया (Kleptomania): क्लेप्टोमेनिया मानसिक स्वास्थ्य समस्या हो, जसमा व्यक्ति आफ्नो इच्छा वा नियन्त्रण बाहिरका वस्तुहरू चोरी गर्न बाध्य हुन्छ। यो व्यवहार अक्सर त्यस्ता वस्तुहरूसँग सम्बन्धित हुन्छ जुन उसलाई आवश्यक नै हुँदैन। क्लेप्टोमेनियाका रोगीहरूलाई यो स्पष्ट थाहा हुन्छ कि उनीहरूको कार्य गलत हो र म गलत गरिरहेको छु भन्ने पूर्ण हेक्का राख्छन्, तर उनीहरू आफ्नो मनोवैज्ञानिक प्रवृत्तिलाई नियन्त्रण गर्न असमर्थ हुन्छन्। यो मानसिक असन्तुलनको एक प्रमुख उदाहरण हो जसले चोरीलाई बढावा दिन्छ।

२. डिप्रेसन र चोरीः डिप्रेसनले व्यक्तिको मानसिक स्वास्थ्यलाई गम्भीर रूपमा असर पार्न सक्छ। धेरैजसो डिप्रेस व्यक्तिहरूमा आत्म–सम्मानको कमी, निराशा, र आत्मघातको भावना विकसित हुन्छ। यस अवस्थामा, चोरीले उनीहरूलाई अस्थायी रूपमा सन्तुष्टि र उत्तेजनाप्रदान गर्न सक्छ। यस प्रकारको चोरीलाई आत्म–चेतनाको कमीको संकेत मान्न सकिन्छ।

३. सामाजिक र मनोवैज्ञानिक दबाबः केही व्यक्तिहरूले मानसिक दबाब वा सामाजिक समस्याहरूका कारण चोरी गर्छन्। बाल्यकालमा घरेलु हिंसा, गरिबी, वा अन्य सामाजिक अन्यायका कारण मानिसहरूको मनोविज्ञानमा गहिरो असर पर्छ, जसले चोरीको व्यवहार (लत बस्ने) उत्पन्न गर्न सक्छ।

चोरी सम्बन्धि विश्वका उदाहरणहरूः
१.जापानमा मानसिक स्वास्थ्य र चोरीः जापानमा, चोरीका धेरै घटनाहरू मानसिक स्वास्थ्य समस्यासँग सम्बन्धितछन्। २०१७ को एक रिपोर्ट अनुसार, वृद्ध व्यक्तिहरूमा चोरीको प्रवृत्ति बढ्दो छ, जसलाई मानसिक असन्तुलन, डिप्रेसन, र एक्लोपनाको कारण मानिएको छ। तीवृद्ध व्यक्तिहरूले प्रायःव्यक्तिगत ध्यान आकर्षित गर्न र आफ्नो अस्तित्वको पुष्टि गर्न चोरी गर्ने गरेको पाइएको छ।

२. अमेरिकामा क्लेप्टोमेनिया र चोरीः अमेरिकामा क्लेप्टोमेनियाका घटनाहरू व्यापक रूपमा पाइन्छन्। क्लेप्टोमेनिया भएका व्यक्तिहरूलाई कानूनी समस्यामा परेपछि मात्र उपचार गराउन लाने गरिन्छ। २०१८ को एक अध्ययनले देखाएको छ कि क्लेप्टोमेनियाका कारणहुने चोरीका घटनाहरूमा महिला र पुरुषदुवै समानअनुपातमा संलग्न हुन्छन्।

३. भारतमा बाल अपराध र मानसिक स्वास्थ्यः भारतमा बाल अपराधमा चोरीको ठूलो हिस्सा छ। बाल अपराधको कारण घरेलु हिंसा, गरिबी, र मानसिक असन्तुलन मानिन्छ। २०१९ को एक रिपोर्ट अनुसार, बाल अपराधमा संलग्न धेरै बालबालिकाहरूले मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको सामना गरिरहेका छन्।

४. बेलायतमा एक ब्यक्ति डिप्रेसन र आर्थिक संकटको कारण जोखिमपूर्ण बैंक लुट्न पुगे । जेलको सजायकै अवसरमा उनलाई आवश्यक उपचार गरियो र जेलमुक्त भए पस्चात उनले नयाजीवन सुरु गरेका थिए।

५. अफगानिस्तानमा एक पूर्व सैनिक PTSD (POST TRAUMATIC STRESS DISORDER) को प्रभावले चोरी गर्न बाध्य भए।युद्धको आघात र मानसिक तनावले आफ्नो नियन्त्रण गुमाइसके पस्चात उनले चारीको घटना घटाएका थिए। यो घटनाले उनलाई कानुनी कठघरामा उभ्याएता पनि उपचार पस्चात सामान्य जीवनमा फर्किएका थिए।

चोरीलाई मानसिक असन्तुलनको रूपमा उपचारः
चोरीलाई मानसिक असन्तुलनको रूपमा हेर्दा यसको समाधानका लागि मनोवैज्ञानिक परामर्श र थेरापीअत्यन्त प्रभावकारी सिद्ध हुन सक्छ। क्लेप्टोमेनिया र अन्यमानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूका लागि निम्न उपचार विधिहरू प्रयोग गरिन्छः

१.कग्नेटिभ बिहेवियरल थेरापी (CBT, MCognitive Behavioral Therapy)(संज्ञानात्मक ब्यबहारिक थेरापी) चोरीको उपचारमा विशेष प्रभावकारी मानिन्छ। यसले व्यक्तिलाई आफ्नो नकारात्मक सोच र व्यवहारलाई पुनःनिर्माण गर्न मद्दत गर्छ। यसले मानसिक सन्तुलन कायम राख्न र चोरीको प्रवृत्ति कम गर्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

संज्ञानात्मक पुनःसंरचना (Cognitive Restructuring): यसमा व्यक्तिको नकारात्मक, विकृत, वा अस्वस्थ सोचको ढाँचालाई पहिचान गरिन्छ। थेरापिस्टले ती नकारात्मक विचारहरूलाई चुनौती दिन र वास्तविक, सकारात्मक दृष्टिकोण अपनाउन मद्दत गर्छ।

व्यवहारिक परिवर्तन (Behavioral Changes) :नकारात्मक सोचले उत्पन्न गरेका अस्वस्थ व्यवहारलाई पहिचान गरी त्यसलाई परिवर्तन गर्न प्रयास गरिन्छ। नयाँ, स्वस्थव्यवहारको अभ्यास गरिन्छ, जसले व्यक्तिको मानसिक अवस्था सुधार्न मद्दत गर्छ।

समस्या समाधान (Problem–Solving):जीवनमा आउने विभिन्न समस्याहरूलाई समाधान गर्न स्वस्थ तरिका सिकाइन्छ। समस्या समाधानको क्षमता बढाउँदा आत्म–सम्मान र आत्मविश्वासमा सुधार हुन्छ।

नकारात्मक विचारहरूको पहिचान र नियन्त्रण (Thought Monitoring) : व्यक्तिलाई आफ्नो सोच र भावना नियन्त्रण गर्न र ती विचारहरूको प्रभावलाई बुझ्न सिकाइन्छ। थेरापिस्टले व्यक्तिलाई नकारात्मक सोचलाई चुनौती दिने तरिका सिकाउँछन्।

CBT को प्रक्रियाः

CBT प्रायः एक निश्चित अवधिमा सत्रहरूमा विभाजन हुन्छ। प्रत्येक सत्रमा थेरापिस्ट र व्यक्ति विशेषले विभिन्न कार्यहरूमा ध्यान दिन्छन्ः

पहिलो चरण (Assessment) : थेरापिस्टले व्यक्तिको समस्या, सोच, र व्यवहारको गहिरो अध्ययन गर्छ। समस्या र उद्देश्यहरूको पहिचान गरिन्छ।

शिक्षा र जागरूकता (Psychoeducation): व्यक्तिलाई मानसिक स्वास्थ्य र CBT को सिद्धान्तहरूको बारेमा जानकारी दिइन्छ।सोच र व्यवहारको सम्बन्धलाई बुझ्न सहयोग गरिन्छ।

व्यावहारिक कार्यहरू (Homework Assignments): बिभिन्न सत्रहरूबीचमा व्यक्तिगत अभ्यासहरू दिइन्छ, जसले व्यवहारिक परिवर्तनलाई स्थायी बनाउन मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, नकारात्मक सोचको डायरी राख्नु, वा नयाँ व्यवहारको अभ्यास गर्नु।

अन्तिम चरण (Maintenance and Relapse Prevention) : सिकिएका कौशलहरूलाई दीर्घकालीन रूपमा उपयोग गर्न प्रशिक्षण दिइन्छ। समस्या दोहोरिन नदिनका लागिआवश्यक उपायहरू सिकाइन्छ।

CBT का फाइदाहरूः अन्य थेरापीभन्दा CBT छोटो समयमै परिणाम दिन्छ।
यसले दैनिक जीवनमा सिधा लागू गर्न सकिने सीपहरू सिकाउँछ।
विभिन्न मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।

CBT नकारात्मक सोचलाई सकारात्मक र यथार्थपरक सोचले प्रतिस्थापन गर्छ। विभिन्न मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूको उपचारमा प्रभावकारी हुन्छ, जस्तैः

डिप्रेसन (Depression)

एंजाइटी डिसअर्डर (Anxiety Disorders)

PTSD ( Post–Traumatic Stress Disorder)

क्लेप्टोमेनिया (Kleptomania)

ओब्सेसिभ–कम्पल्सि भडिसअर्डर OCD

फोबिया (Phobias)

बाइपोलार डिसअर्डर (Bipolar Disorder)

२. औषधि उपचारः क्लेप्टोमेनिया र अन्य मानसिक समस्याहरूमा औषधि उपचार पनि प्रभावकारी हुन्छ। सेरोटोनिन र डोपामाइन जस्ता न्यूरोट्रान्समिटरहरूमा असन्तुलन भएको अवस्थामा औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ। समाजमा जनचेतनाःमानसिक स्वास्थ्य समस्याहरूलाई अपराध मात्र होइन, मानसिक असन्तुलनको रूपमा बुझाउन जनचेतना आवश्यक छ। विभिन्न समुदाय र संस्थाहरूले चोरीजस्ता अपराधलाई मानसिक स्वास्थ्यसँग जोडेर चेतना फैलाउनु पर्छ। चोरीलाई केवलआर्थिक आवश्यकता वा व्यक्तिगत लाभको रूपमामात्र हेर्ने सोच पुरानो भएको छ। यसलाई मानसिक असन्तुलनको दृष्टिकोणबाट बुझ्दा, समस्या समाधानका उपायहरू पनि बदलिन्छन्। मानसिक स्वास्थ्य समस्याहरू जस्तै क्लेप्टोमेनिया, डिप्रेसन, र सामाजिक दबाबले चोरीलाई बढावा दिन सक्छ। यस लेखमा उल्लेखित विभिन्न देशका उदाहरणहरूबाट स्पष्ट हुन्छ कि चोरीलाई मानसिक असन्तुलनको रूपमा स्वीकार गर्दा मात्र दीर्घकालीन समाधान प्राप्त गर्न सकिन्छ।

नेपालमापनि केहि उदेक लाग्दा चोरीका घटनाहरु भएकाछन्, तर ति समस्याहरुलाई मानसिक स्वास्थसंग जोडेर खासै नहेरिएको बुझिन्छ। यसर्थ,मानसिक स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिँदै, चोरीजस्ता अपराधहरूको न्यूनीकरणमा योगदान पु¥याउन मानसिक स्वास्थसंग जोडेर उपचार गराइ दीर्घ निकास निकाल्न सकिन्छ।

लेखक ई श्रेष्ठ हाईड्रो ईन्जिनियरको रुपमा विगत लामो समय देखी कार्यरत हुनुहुन्छ । साथै उहाँ समाज परिवर्तनका निम्ति समसामयिक विषयवस्तु माथि लेख लेख्ने गर्नुहुन्छ ।